Zielone otoczenie Amfiteatru to połączenie elementów projektowanych oraz przestrzeni dzikości, w których zachodzą samoistne procesy przyrodnicze. Znajdują się tu strefy, które regularnie poddawane są pielęgnacji oraz takie, którym jedynie asystujemy w rozwoju.
W procesie kształtowania zieleni wykorzystujemy narzędzia fitosocjologii, czyli nauki, która uważnie przygląda się powiązaniom między roślinami oraz roślinami i ich siedliskami. Dzięki temu zachowujemy wiele istniejących gatunków i tworzymy warunki do rozwoju roślin samorzutnie zasiedlających zamieszkiwane przez człowieka tereny, czyli tzw. synantropów.
Dynamiczny ekosystem Amfiteatru tworzą dzikie trawniki i łąki, miejskie runo oparte na rodzimych bylinach oraz tak zwane „rośliny do zadań specjalnych”. Są to silnie rosnące i odporne na suszę i miejskie warunki pnącza oraz krzewy, które pokrywając betonowe i stalowe elementy architektury czynią obiekt bardziej przyjaznym dla ludzi i poza-ludzkich mieszkańców. Szczególnie chętnie korzystają z nich ptaki i owady.
Na obszarze Amfiteatru znajdują się też strefy badawcze, w których roślinność nie jest w ogóle koszona w trakcie sezonu wegetacyjnego. Obserwujemy tu gatunki, które pojawiają się i rozwijają, jeśli człowiek zdecyduje się na jakiś czas wycofać.
Znaczna część amfiteatralnej zieleni założona została za pomocą wysiewu z nasion. Sukcesywnie dosiewamy też nowe gatunki oraz usuwamy rośliny inwazyjne. Staramy się kształtować w ten sposób przestrzeń miejską jako odnawialny zasób ekologiczny, którego podstawą jest bioróżnorodny, rozwijający się ekosystem.
W glebie znajduje się rezerwuar nasion, które mogą przez długi czas pozostawać w stanie uśpienia i wykiełkować, gdy warunki staną się sprzyjające. Niektóre z nich potrafią przetrwać kilka miesięcy, inne – nawet kilkadziesiąt lat. Pochodzą one od roślin, które wcześniej rosły w danym miejscu. Część mogła zostać przyniesiona przez wiatr, wodę, ludzi lub zwierzęta. Bank ten pełni ważną rolę w regeneracji roślinności, zachowaniu różnorodności biologicznej i ochronie ekosystemów. Umożliwia odnowienie się roślin po zakłóceniach, takich jak pożary, powodzie, czy działalność człowieka. Przechowywana jest w nim duża ilość gatunków – również tych, których nie widzimy w danym momencie na powierzchni.
Podczas prac budowlanych, w wyniku których przemieszczane są masy ziemi glebowy bank nasion zostaje aktywowany. Można to było zaobserwować podczas modernizacji Amfiteatru. Nasiona wydostały się wówczas na powierzchnię i przy korzystnych warunkach nasłonecznienia i wilgotności zaczęły się rozwijać. Na pryzmach ziemi i gruzu, na skarpach i w wykopach obserwowaliśmy wybuchy bujnie rosnącej zieleni.
Skąd biorą się w mieście dziko rosnące gatunki roślin? Rozmnażają się i zasiedlają nowe miejsca rozsiewając nasiona i zarodniki, ale także wędrując przez części podziemne na przykład korzenie, czy kłącza. Ten pierwszy sposób nazywamy generatywnym, ten drugi wegetatywnym. Dzięki nasionom, czyli organom generatywnym, rośliny mogą rozprzestrzeniać się najbardziej efektywnie, nawet na bardzo duże odległości. Nasiona mogą podróżować z wiatrem (jak nasiona mniszka lekarskiego, klonu czy topoli wyposażone w aparaty lotne), deszczem (jak nasiona wiesiołka czy rozchodnika), zwierzętami czy człowiekiem. Mogą przyczepiać się do sierści, piór i włosów, a także przechodzić przez układ pokarmowy różnych organizmów i dopiero potem wracać do gleby. Niektóre rośliny potrafią także same wyrzucać nasiona, jak „strzelający” niecierpek drobnokwiatowy czy groszek ozdobny.
Ekotyp to populacja roślin (lub innych organizmów) należąca do tego samego gatunku, która przystosowała się do specyficznych warunków środowiskowych na danym obszarze. Przystosowania te są dziedziczne i wynikają z działania doboru naturalnego. Ekotyp różni się genetycznie w stosunku do innych populacji tego samego gatunku. Różnice te są wynikiem adaptacji do lokalnie działających czynników na przykład stanu i zasobności gleby, temperatury, wilgotności, dostępu do światła. Nie stanowi on odrębnego gatunku – osobniki różnych ekotypów mogą się ze sobą krzyżować. Różnice między ekotypami są widoczne w morfologii roślin na przykład wysokości, kształcie czy wybarwieniu liści lub ich fizjologii – na przykład różnym terminie kwitnienia, ilości wytwarzanych nasion, odporności na brak wody czy niskie lub wysokie temperatury.
W naukach biologicznych funkcjonuje teoria, znana pod angielską nazwą intermediate disturbance hypotheses, która mówi o tym, że lokalnie działający czynnik destrukcyjny o umiarkowanej sile stymuluje wzrost bioróżnorodności. Oznacza to, że w miejscach, gdzie naruszona została równowaga jakiegoś ekosystemu, możemy spodziewać się jego reakcji w postaci wzrostu liczby gatunków, pojawiania się nowych i ekspansji tych istniejących. Ten ciekawy mechanizm obronny obserwujemy także na terenie Amfiteatru. W trakcie intensywnych prac przy modernizacji obiektu, wzruszona gleba wybuchła gąszczem bujnej zieleni. Pokryte niegdyś trawą skarpy stały się kwitnącą łąką. Pod okapem drzew wyrosły kępy dzikich bylin oraz siewki drzew między innymi bzu czarnego, dębu, lipy czy klonu.
Synantropizacja to proces stopniowego przystosowywania się roślin do życia w środowisku przekształconym przez człowieka. W jego wyniku niektóre gatunki, początkowo występujące w ekosystemach naturalnych lub pół-naturalnych, zaczynają rosnąć i rozwijać się w miejscach takich jak miasta, wsie, pola uprawne, drogi i przydroża czy tereny przemysłowe. Są to zwykle gatunki o dużym zakresie tolerancji ekologicznej, wyposażone w specyficzne mechanizmy przystosowawcze. Cechami roślin synantropijnych są przede wszystkim szybki wzrost i rozmnażanie. Potrafią one wytwarzać bardzo dużo nasion lub rozrastać się za pomocą ekspansywnych kłączy lub korzeni. Łatwo rozprzestrzeniają się też z wiatrem lub wodą, dzięki ludziom czy zwierzętom. Są także odporne na zanieczyszczenia, niedobory wody oraz wysoką temperaturę.
Proces synantropizacji roślin wpływa na bioróżnorodność i często prowadzi do zmian w ekosystemach miejskich i rolniczych – zarówno tych pozytywnych (jak adaptacja czy powstawanie zbiorowisk pionierskich na glebach zdegradowanych), jak i negatywnych (pojawianie się gatunków inwazyjnych, wypieranie roślin rodzimych). W obecnych warunkach jest to proces nieunikniony i szybko postępujący. W centrach miast odnajdywane są dziś na przykład rośliny rosnące niegdyś jedynie na murawach kserotermicznych.
Trudno dziś mówić o naturalnie dzikich ekosystemach. Według naukowców większość ekosystemów naszej planety została w jakimś stopniu przekształcone przez człowieka, raczej bezpowrotnie. Oddając część przestrzeni Amfiteatru „nowej dzikości” wspieramy odtwarzanie się samoistnych procesów przyrodniczych. Zapraszamy do życia na tym terenie różne organizmy – nie tylko rośliny, ale także ptaki, ssaki, owady czy grzyby. Nie możemy pozostawić go jednak bez regularnej troski i pielęgnacji. Naruszonej równowagi nie da się tak szybko odbudować. Chcemy zachować także przestrzenie, gdzie użytkownicy i użytkowniczki tego miejsca mogą podejmować różne aktywności – społecznościowe, rekreacyjne czy wytchnieniowe. W związku z tym w Amfiteatrze niektóre strefy wykaszamy, pielimy i oczyszczamy z gatunków inwazyjnych. Myśląc o dzikości tego miejsca rozumiemy ją jako pogodzenie potrzeb wielu bytów – ludzi i nie-ludzi. Jest to eksperymentalna przestrzeń, którazaprojektowana została jako proces rozciągnięty w czasie – oparty o współdziałanie i troskę.
Znajdująca się na terenie Amfiteatru wierzba krucha (Salix xfragilis) to tak zwane drzewo-weteran, czyli drzewo o wyjątkowej wartości przyrodniczej, ekologicznej lub kulturowej, które nosi ślady długiego lub trudnego życia. Są to na przykład uszkodzenia, dziuple, martwe konary czy oznaki próchnicy. Stanowi ono ważne siedlisko dla wielu organizmów. Na wierzbie wykonane zostały tak zwane cięcia koronkowe (z ang. coronet cut) – specjalistyczny zabieg arborystyczny, który imitować ma naturalne wyłamanie się konarów. Dzięki temu zwiększamy potencjał biocenotyczny drzewa, ułatwiając jego zasiedlenie przez wiele cennych gatunków, takich jak ksylofagi, czyli drewnojady.
Zespół drzew i krzewów, które rosną w danym miejscu określamy jako jego dendroflorę. W jej skład wchodzą zarówno gatunki posadzone przez człowieka, jak i te dzikie, które pojawiły się z samosiejek. Trzonem dendroflory Amfiteatru są okazałe wierzby płaczące, które rosną w tym miejscu od kilku dekad. Są to cenne i malownicze drzewa, niegdyś bardzo popularne w warszawskich parkach, dziś coraz rzadziej spotykane w krajobrazie stolicy. Towarzyszą im świerki kłujące, o błękitnych igłach i strzelistym pokroju, a także młodsze pokoleniowo – jesiony i lipy. Znajdziemy tu też piękny okaz bzu czarnego, który wyrósł jako samosiejka, prawdopodobnie dzięki pestce przyniesionej przez ptaki. Obiekt okalają żywopłoty z dwóch charakterystycznych dla miasta gatunków – ligustra pospolitego oraz irgi błyszczącej.
Wierzba płacząca (Salix ×pendulina ‘Chrysocoma’) jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych drzew ozdobnych, cenionym zarówno za swoje walory estetyczne, jak i znaczenie przyrodnicze. Jej długie, zwisające pędy, pokryte są wąskimi, lancetowatymi liśćmi, tworząc charakterystyczną zieloną kurtynę. Nadaje ona miejscu nastrojowy charakter, dlatego często sadzona była w parkach oraz nad stawami i rzekami, gdzie jej zwisające konary odbijały się w wodzie, tworząc malownicze, malarskie widoki.
Wierzba płacząca może osiągać wysokość do 20 metrów, a jej parasolowata korona zapewnia cień i daje schronienie wielu gatunkom ptaków. Jest to gatunek szybko rosnący, o mocnym, rozbudowanym systemie korzeniowym, który stabilizuje skarpy i chroni brzegi przed erozją. Jej elastyczne pędy oraz zdolność do łatwego ukorzeniania się z sadzonek czynią ją drzewem odpornym i łatwym w rozmnażaniu. Dzięki wczesnemu kwitnieniu jest także ważnym źródłem pyłku i nektaru dla owadów zapylających na początku sezonu wegetacyjnego.
Kulturowo wierzba płacząca jest symbolem melancholii, przemijania i pamięci. W sztuce europejskiej często pojawia się jako drzewo żałoby i zadumy (stąd jej dawna nazwa Salix alba ‘Tristis’ – wierzba biała smutna). W kulturach Dalekiego Wschodu jest za to znakiem odrodzenia i siły, zdolnej do przetrwania dzięki elastyczności. W krajobrazie cmentarzy oraz parków i ogrodów romantycznych wierzba płacząca była pomostem między naturą, emocjami a ludzką pamięcią.
Świerk kłujący (Picea pungens ‘Glauca’), nazywany potocznie świerkiem srebrnym, to drzewo iglaste o wyjątkowym, niebieskawym odcieniu igieł, który wyróżnia je na tle innych gatunków. Jego gęsta, stożkowata korona, strzelistość i regularny pokrój sprawiają, że chętnie sadzony jest w mieście.
W krajobrazie Amfiteatru świerki kłujące obecne były przez wiele lat, choć wraz z kolejnymi modernizacjami ich liczba malała. Na archiwalnych zdjęciach możemy dostrzec dwa strzeliste świerki kłujące rosnące obok kas biletowych, które witają wchodzących niczym starożytne pylony, tworząc przyciągającą wzrok dominantę wysokościową.
Lipy (Tilia sp.) to majestatyczne drzewa liściaste, które od wieków stanowiły nieodłączny element europejskich krajobrazów. Tworzą one rozłożyste i gęste korony, zapewniając cień w upalne dni. Ich sercowate liście, latem żywo zielone, jesienią przebarwiają się na złoto, co nadaje im wyjątkowe walory dekoracyjne. Na przełomie czerwca i lipca lipy obsypują się drobnymi, żółtawymi kwiatami o intensywnym, miodowym zapachu, przyciągając rzesze pszczół.
Lipy są drzewami długowiecznym i odpornymi, często żyjącymi kilkaset lat. W krajobrazie miejskim są symbolem zielonego azylu. Często tworzono z nich gęste, cieniste aleje, obsadzano nimi parki, place i skwery. Na terenie Amfiteatru spotkamy rodzimy gatunek – lipę drobnolistną (Tilia cordata) w typowej dla nasadzeń miejskich odmianie ‘Greenspire’. Obiekt okalają natomiast korony innych lip – krymskich (Tilia ×euchlora).
Kulturowo lipa ma głębokie znaczenie symboliczne. W tradycji słowiańskiej była drzewem świętym, kojarzonym z pokojem, wspólnotą i gościnnością. W wielu wsiach sadzono lipy przy domach oraz w miejscach kultu oraz zebrań i ważnych uroczystości. Ich obecność w literaturze, muzyce i sztuce symbolizowała harmonię, spokój i trwałość więzi międzyludzkich.
Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) to drzewo liściaste o smukłych, szarym pniu i wysoko sklepionej koronie. Może osiągać wysokość nawet 40 m, a jego pierzaste liście tworzą ażurowy cień, przepuszczający światło miękkimi smugami. Jesion jest drzewem szybko rosnącym, o silnym systemie korzeniowym i wysokiej odporności na wiatr, co czyni go cennym elementem zieleni ochronnej.
Kulturowo jesion ma bogate znaczenie symboliczne. W mitologii nordyckiej Yggdrasil – drzewo świata – często utożsamiane było z jesionem, stanowiącym oś wszechświata i łączącym niebo, ziemię i podziemia. W tradycji europejskiej uchodził za drzewo siły, wytrwałości i odrodzenia. W polskich krajobrazach wiejskich często rósł w pobliżu dworów i dróg jako znak ochrony i trwałości.
