Otoczenie Amfiteatru to przykład połączenia elementów zieleni projektowanej oraz przestrzeni dzikości, w których zachodzą samoistne procesy przyrodnicze. Możemy znaleźć tu strefy, które regularnie poddawane są pielęgnacji oraz takie, którym jedynie asystujemy w rozwoju. Sprzyjają one lokalnej odbudowie bioróżnorodności oraz poprawie warunków mikroklimatycznych.
Od zieleni towarzyszącej do lokalnego ogniska bioróżnorodności…
W procesie projektowania zieleni wykorzystano narzędzia fitosocjologii, czyli nauki, która uważnie przygląda się powiązaniom między roślinami oraz roślinami i ich siedliskami. Dzięki temu zachowano wiele istniejących gatunków i stworzono korzystne warunki rozwoju dla roślin naturalnie zasiedlających zmienione przez człowieka tereny.
Dynamiczny ekosystem Amfiteatru tworzą: łąka ruderalna, miejskie runo oparte na rodzimych bylinach oraz spontaniczna roślinność synantropijna. Znajdziemy tu także rośliny „do zadań specjalnych” — silne pnącza porastające elementy architektoniczne oraz odporne na suszę i miejskie warunki krzewy. Ozdobne odmiany rodzimych bylin tworzą całoroczną rabatę dekoracyjną. Nie zabrakło również przestrzeni rekreacyjnych i wypoczynkowych w postaci trawników wzbogaconych koniczyną i stokrotką łąkową. Na obszarze Amfiteatru wydzielono dwie strefy badawcze – prowadzona jest tu obserwacja samoistnego odradzania się roślinności po pracach przy modernizacji obiektu. Śledzimy w nich, jakie gatunki pojawiają się, jeśli człowiek nie ingeruje.
Znaczna część amfiteatralnej zieleni założona została za pomocą wysiewu nasion. Patrzymy na nią jako proces, a nie gotową kompozycję. Podlega ona zmianom i naturalnej sukcesji. Proces ten wspieramy przez lokalne pozyskiwanie i stopniowe dosiewanie gatunków oraz troskę o te, które same pojawiły się w tym miejscu. Okresowo kosimy teren oraz usuwamy rośliny inwazyjne. Pozwala to na reprodukcję gatunków, które trwale przystosowują się do konkretnego środowiska współistniejąc, a nie eliminując się nawzajem. Traktujemy w ten sposób przestrzeń miejską jako odnawialny zasób ekologiczny, w którym da się stworzyć dobrze funkcjonujący, bioróżnorodny ekosystem.
W glebie znajduje się rezerwuar nasion, które mogą przez długi czas pozostawać w stanie uśpienia i wykiełkować, gdy warunki staną się sprzyjające. Niektóre z nich potrafią przetrwać kilka miesięcy, inne – nawet kilkadziesiąt lat. Pochodzą one od roślin, które wcześniej rosły w danym miejscu. Część mogła zostać przyniesiona przez wiatr, wodę, ludzi lub zwierzęta. Bank ten pełni ważną rolę w regeneracji roślinności, zachowaniu różnorodności biologicznej i ochronie ekosystemów. Umożliwia odnowienie się roślin po zakłóceniach, takich jak pożary, powodzie, czy działalność człowieka. Przechowywana jest w nim duża ilość gatunków – również tych, których nie widzimy w danym momencie na powierzchni.
Podczas prac budowlanych, w wyniku których przemieszczane są masy ziemi glebowy bank nasion zostaje aktywowany. Można to było zaobserwować podczas modernizacji Amfiteatru. Nasiona wydostały się wówczas na powierzchnię i przy korzystnych warunkach nasłonecznienia i wilgotności zaczęły się rozwijać. Na pryzmach ziemi i gruzu, na skarpach i w wykopach obserwowaliśmy wybuchy bujnie rosnącej zieleni.
Skąd biorą się w mieście dziko rosnące gatunki roślin? Rozmnażają się i zasiedlają nowe miejsca rozsiewając nasiona i zarodniki, ale także wędrując przez części podziemne na przykład korzenie, czy kłącza. Ten pierwszy sposób nazywamy generatywnym, ten drugi wegetatywnym. Dzięki nasionom, czyli organom generatywnym, rośliny mogą rozprzestrzeniać się najbardziej efektywnie, nawet na bardzo duże odległości. Nasiona mogą podróżować z wiatrem (jak nasiona mniszka lekarskiego, klonu czy topoli wyposażone w aparaty lotne), deszczem (jak nasiona wiesiołka czy rozchodnika), zwierzętami czy człowiekiem. Mogą przyczepiać się do sierści, piór i włosów, a także przechodzić przez układ pokarmowy różnych organizmów i dopiero potem wracać do gleby. Niektóre rośliny potrafią także same wyrzucać nasiona, jak „strzelający” niecierpek drobnokwiatowy czy groszek ozdobny.
Ekotyp to populacja roślin (lub innych organizmów) należąca do tego samego gatunku, która przystosowała się do specyficznych warunków środowiskowych na danym obszarze. Przystosowania te są dziedziczne i wynikają z działania doboru naturalnego. Ekotyp różni się genetycznie w stosunku do innych populacji tego samego gatunku. Różnice te są wynikiem adaptacji do lokalnie działających czynników na przykład stanu i zasobności gleby, temperatury, wilgotności, dostępu do światła. Nie stanowi on odrębnego gatunku – osobniki różnych ekotypów mogą się ze sobą krzyżować. Różnice między ekotypami są widoczne w morfologii roślin na przykład wysokości, kształcie czy wybarwieniu liści lub ich fizjologii – na przykład różnym terminie kwitnienia, ilości wytwarzanych nasion, odporności na brak wody czy niskie lub wysokie temperatury.
W naukach biologicznych funkcjonuje teoria, znana pod angielską nazwą intermediate disturbance hypotheses, która mówi o tym, że lokalnie działający czynnik destrukcyjny o umiarkowanej sile stymuluje wzrost bioróżnorodności. Oznacza to, że w miejscach, gdzie naruszona została równowaga jakiegoś ekosystemu, możemy spodziewać się jego reakcji w postaci wzrostu liczby gatunków, pojawiania się nowych i ekspansji tych istniejących. Ten ciekawy mechanizm obronny obserwujemy także na terenie Amfiteatru. W trakcie intensywnych prac przy modernizacji obiektu, wzruszona gleba wybuchła gąszczem bujnej zieleni. Pokryte niegdyś trawą skarpy stały się kwitnącą łąką. Pod okapem drzew wyrosły kępy dzikich bylin oraz siewki drzew między innymi bzu czarnego, dębu, lipy czy klonu.
Synantropizacja to proces stopniowego przystosowywania się roślin do życia w środowisku przekształconym przez człowieka. W jego wyniku niektóre gatunki, początkowo występujące w ekosystemach naturalnych lub pół-naturalnych, zaczynają rosnąć i rozwijać się w miejscach takich jak miasta, wsie, pola uprawne, drogi i przydroża czy tereny przemysłowe. Są to zwykle gatunki o dużym zakresie tolerancji ekologicznej, wyposażone w specyficzne mechanizmy przystosowawcze. Cechami roślin synantropijnych są przede wszystkim szybki wzrost i rozmnażanie. Potrafią one wytwarzać bardzo dużo nasion lub rozrastać się za pomocą ekspansywnych kłączy lub korzeni. Łatwo rozprzestrzeniają się też z wiatrem lub wodą, dzięki ludziom czy zwierzętom. Są także odporne na zanieczyszczenia, niedobory wody oraz wysoką temperaturę.
Proces synantropizacji roślin wpływa na bioróżnorodność i często prowadzi do zmian w ekosystemach miejskich i rolniczych – zarówno tych pozytywnych (jak adaptacja czy powstawanie zbiorowisk pionierskich na glebach zdegradowanych), jak i negatywnych (pojawianie się gatunków inwazyjnych, wypieranie roślin rodzimych). W obecnych warunkach jest to proces nieunikniony i szybko postępujący. W centrach miast odnajdywane są dziś na przykład rośliny rosnące niegdyś jedynie na murawach kserotermicznych.
Trudno dziś mówić o naturalnie dzikich ekosystemach. Według naukowców większość ekosystemów naszej planety została w jakimś stopniu przekształcone przez człowieka, raczej bezpowrotnie. Oddając część przestrzeni Amfiteatru „nowej dzikości” wspieramy odtwarzanie się samoistnych procesów przyrodniczych. Zapraszamy do życia na tym terenie różne organizmy – nie tylko rośliny, ale także ptaki, ssaki, owady czy grzyby. Nie możemy pozostawić go jednak bez regularnej troski i pielęgnacji. Naruszonej równowagi nie da się tak szybko odbudować. Chcemy zachować także przestrzenie, gdzie użytkownicy i użytkowniczki tego miejsca mogą podejmować różne aktywności – społecznościowe, rekreacyjne czy wytchnieniowe. W związku z tym w Amfiteatrze niektóre strefy wykaszamy, pielimy i oczyszczamy z gatunków inwazyjnych. Myśląc o dzikości tego miejsca rozumiemy ją jako pogodzenie potrzeb wielu bytów – ludzi i nie-ludzi. Jest to eksperymentalna przestrzeń, którazaprojektowana została jako proces rozciągnięty w czasie – oparty o współdziałanie i troskę.
Znajdująca się na terenie Amfiteatru wierzba krucha (Salix xfragilis) to tak zwane drzewo-weteran, czyli drzewo o wyjątkowej wartości przyrodniczej, ekologicznej lub kulturowej, które nosi ślady długiego lub trudnego życia. Są to na przykład uszkodzenia, dziuple, martwe konary czy oznaki próchnicy. Stanowi ono ważne siedlisko dla wielu organizmów. Na wierzbie wykonane zostały tak zwane cięcia koronkowe (z ang. coronet cut) – specjalistyczny zabieg arborystyczny, który imitować ma naturalne wyłamanie się konarów. Dzięki temu zwiększamy potencjał biocenotyczny drzewa, ułatwiając jego zasiedlenie przez wiele cennych gatunków, takich jak ksylofagi, czyli drewnojady.
